Fragment Fausseté des autres religions n° 9 / 18  – Papier original : RO 465-7

Copies manuscrites du XVIIe s. : C1 : Fausseté n° 269 p. 107 v° / C2 : p. 133

Éditions savantes : Faugère I, 225, CLIV / Havet XXIV.81 / Brunschvicg 453 / Tourneur p. 247-2 / Le Guern 197 / Lafuma 211 / Sellier 244

______________________________________________________________________________________

 

 

Bibliographie

 

 

HASEKURA Takaharu, “Commentaire des Pensées de Pascal (10), L. 211”, The proceedings of the department of foreign languages and literatures, College of arts and sciences, University of Tokyo, n° 1, 1998, p. 1-14.

MESNARD Jean, “Pascal et le problème moral”, L’Information Littéraire, janv.-fév. 1966, n° 1, p. 1-7 ; La culture du XVIIe siècle, Paris, Presses Universitaires de France, 1992, p. 355-362. Voir p. 357.

SELLIER Philippe, Port-Royal et la littérature, II, Paris, Champion, 2000, p. 157.

 

 

Éclaircissements

 

On a fondé et tiré de la concupiscence des règles admirables de police, de morale, et de justice.

 

L’adjectif admirable fait contraste avec le fragment précédent, qui dit que l’on a tiré des règles de vie en société comme on a pu de la concupiscence.

Fonder : fournir un fondement, un point d’appui. La construction est grammaticalement incorrecte. Fonder de ne paraît pas recevable : le complément de la concupiscence ne peut pas être commun aux deux verbes "on a fondé" et "on a tiré". Il ne peut compléter que le second, "on a tiré".

Tirer : extraire, déduire de…

Grandeur 2 (Laf. 106, Sel. 138). Grandeur. Les raisons des effets marquent la grandeur de l’homme, d’avoir tiré de la concupiscence un si bel ordre.

Un exemple de la manière dont la concupiscence conduit à fonder l’ordre social, et comment on en tire une conséquence relative à la justice, est donné dans le fragment Raisons des effets 20 (Laf. 103, Sel. 135). Justice force.

Il est juste que ce qui est juste soit suivi. Il est nécessaire que ce qui est le plus fort soit suivi.

La justice sans la force est impuissante. La force sans la justice est tyrannique.

La justice sans force est contredite parce qu’il y a toujours des méchants. La force sans la justice est accusée. Il faut donc mettre ensemble la justice et la force, et pour cela faire que ce qui est juste soit fort ou que ce qui est fort soit juste.

La justice est sujette à dispute. La force est très reconnaissable et sans dispute. Ainsi on n’a pu donner la force à la justice, parce que la force a contredit la justice, et a dit qu’elle était injuste, et a dit que c’était elle qui était juste.

Et ainsi ne pouvant faire que ce qui est juste fût fort, on a fait que ce qui est fort fût juste.

C’est le thème développé par Nicole dans les Essais de morale : une société fondée sur la concupiscence peut fonctionner de manière admirable, comme si elle était fondée sur la charité. C’en est en quelque sorte l’image. Mais Pascal note ici que cette image est fausse.

 

Mais dans le fond, ce vilain fond de l’homme, ce figmentum malum n’est que couvert. Il n’est pas ôté.

 

Après le fondé de la phrase précédente, la répétition du mot fond constitue une répétition caractérisée. La répétition ne gêne pas Pascal : voir Laf. 515, Sel. 452.

L’opposition couvrir / ôter rejoint le traitement que Pascal applique à l’amour propre et au moi.

Laf. 597, Sel. 494. Le moi est haïssable. Vous Miton le couvrez, vous ne l’ôtez point pour cela. Vous êtes donc toujours haïssable.

Point, car en agissant comme nous faisons obligeamment pour tout le monde on n’a plus sujet de nous haïr. Cela est vrai, si on ne haïssait dans le moi que le déplaisir qui nous en revient.

Mais si je le hais parce qu’il est injuste qu’il se fait centre de tout, je le haïrai toujours.

En un mot le moi a deux qualités. Il est injuste en soi en ce qu’il se fait centre de tout. Il est incommode aux autres en ce qu’il les veut asservir, car chaque moi est l’ennemi et voudrait être le tyran de tous les autres. Vous en ôtez l’incommodité, mais non pas l’injustice.

Et ainsi vous ne le rendez pas aimable à ceux qui en haïssent l’injustice. Vous ne le rendez aimable qu’aux injustes qui n’y trouvent plus leur ennemi. Et ainsi vous demeurez injuste, et ne pouvez plaire qu’aux injustes.

Mesnard Jean, “Pascal et le moi haïssable”, in La culture du XVIIe siècle, p. 405-413. En quel sens le moi est haïssable, injuste, incommode parce qu’il se fait centre de tout. Les règles de l’honnêteté qui tendent à neutraliser ou au moins à modérer cette tyrannie du moi sur les autres : p. 407. Le moi se fait centre de tout en ce sens qu’il veut être aimé ; mais est-il vraiment aimable ?, p. 408. On est haïssable par sa concupiscence : p. 411. Le moi considéré par rapport à la charité : p. 411 sq.

Ce fragment, et quelques autres semblables, ont conduit certains commentateurs à voir dans Pascal  un précurseur de Bernard Mandeville, auteur de La fable des abeilles, ou les vices privés font le bien public, contenant plusieurs discours qui montrent que les défauts des hommes, dans l’humanité dépravée, peuvent être utilisés à l’avantage de la société civile, et qu’on peut leur faire tenir la place des vertus morales (1714), dont la thèse principale est que ce qui fait de l’homme « un animal sociable, ce n’est pas son désir d’être en compagnie, sa bonté, sa piété, son amabilité et autres grâces et ornements extérieurs, mais [...] ce sont ses qualités les plus ignobles et les plus abominables qui constituent les talents les plus indispensables pour pouvoir vivre dans les sociétés les plus étendues et, selon le monde, les plus heureuses et les plus prospères » (éd. L. et P. Carrive, Paris, Vrin, 1974, p. 23). La thèse de Pascal est toutefois assez différente : elle consiste à soutenir non que les vices sont profitables, mais que l’amour propre qui anime l’honnête homme, est capable de se limiter lui-même, et de régler la concupiscence de telle sorte qu’elle ne gêne plus autrui, et qu’en retour autrui modère son propre égoïsme.

 

Figmentum malum

Figmentum malum : voir Genèse, VIII, 21, non dans la Vulgate, mais dans la version de Vatable : « Figmentum enim humanis cordis malum est ab adolescentia sua ». Ce verset est traduit dans Rabbinage 2 (Laf. 278, Sel. 309) : la composition du cœur de l’homme est mauvaise dès son enfance. Figmentum vient de fingo, créer et peut désigner ce dont l’homme est fait. Sacy traduit : « l’esprit de l’homme et toutes les pensées de son cœur sont portées au mal dès sa jeunesse ». C’est la substance dont l’homme est fait qui est mauvaise (après le péché).

Le Pugio fidei de R. Martini reprend cette expression à satiété.

Martinus Raymundus, Pugio fidei, Tertia pars, Dist. II, ch. VI, De peccato originali, de multiplici denominatione et effectibus ejus, § II, Nomina ejus secundum Judaeos, p. 463-464.

« Sic quoque apud Hebraeos vocabulo censetur multiplici, ut patet in sequentibus. Vocatur namque fomes, sive originale peccatum, plasma vel figmentum malum יצךה. Unde R. Moseh haddarshan dicit in Bereschit Rabba super illud Genes. 8. v. 1 [...] Quoniam figmentum cordis hominis malum ab adolescenti, vel a pueritia sua. [...] Hoc est quod scribitur Psal.  03 v. 14. Quoniam ipse cognoscit figmentum nostrum, recordatus est quia terra sumus nos. Dixit R. Iose, Triste, sive tenebrosum est fermentum contra quod perhibet testimonium is qui creavit illud quod malum est. Tradiderunt magistri, tristis est planta contra quam plantator suus perhibet testimonium quod mala est, Ierem. 11, v. 17. Et Deus Exercituum plantans te, vel qui plantavit te, locutus est super te malum. Interrogavit Antonius magistrum nostrum* [* en marge : Is est R. Iehuda dictus Rabinus hakadosch Magister noster sanctus.] quando figmentum malum datur in homine ? Dixit ei, ab hora qua formatus est. Haec in Bereschit Rabba. Legitur quoque in Massechet Succa in distinctione quae incipit Hachalil chamischa : [...] Tradidit R. Esra quod septem nomina habet figmentum malum Deus vocavit illum malum, sicut dictum est Gen. 8. v. 21. Quia figmentum cordis hominis malum a pueritia ejus. Moysis vocavit illud praeputium, Deuter. 10. v. 16. Et circumcidetis praeputium cordis vestri. David vocat ipsum immundum per locum a contrario sensu, ubi dictum est Psal. 51. v. 12. Cor mundum crea in me Deus. Salomon vocavit ipsum inimicum sicut dictum est Prov. 25. v. 21. Si esurit inimicus tuus, ciba illum pane, et pota illum aqua si sitit, prunas enim suscipies super caput ejus, et Dominus [...] retribuet tibi, non legas sic, retribuet tibi ; sed lege [...] tradet, vel pacificabit tibi ipsum. Esaias vocavit ipsum scandalum sive offendiculum, sicut dictum est Esaiae 57. v. 14. Et dixit, Sernite, sternite, scopate iter, levate offendiclum de via populi mei. Ezechiel vocavit ipsum cor lapidis, sicut dictum est cap. 36. v. 36. Et auferam cor lapidis ex carne vestra. Ioel vero cap. 2. v. 20. Vocavit ipsum [ Aquilonem] [en marge : latentem] sicut dictum est, Et elongabo Aquilonem a vobis, iste est figmentum malum quod est latens, et stans in corde hominis. Sequitur in Ioele. Et impellam illum ad terram aridam, et desertam, ad locum scilicet ubi filii Adam non inveniuntur morantes. et facies ejus ad mare Orientale. Dedit quippe oculos suos in Sanctuarium primum, et destruxit illud, et occidit discipulos sapientum, id est sapientes Magistros, qui erant in eo [...] ».

P. 465-467.

« Haec in Talmud. Ad idem quoque facit id quod in Baba bathra in distinctione Hasschutaphin taliter scriptum est : [...] Iobi secundo, vers. 6. Et dixit Dominus ad Satan, Ecce ipse est in manu tua, verum animam ejus conserva. Dixit R. Isaac, Gravior fuit angustia Satane quam angustia Iobi. Hoc quippe simile est homini qui dicit servi suo, Frange amphoram hanc, et conserva vinum ejus. Dixit R. Simeon. Ipse Satan ipse est Angelus mortis, ipse est figmentum malum, etc. Dixit Abbay, Non est Iob locutus nisi contra. Vel Iob in plurimis locis non est locutus nisi in persona Satanae, sive figmenti mali indulgendo suae concupiscentiae. De praedicta materia etiam legitur in Midrasch Tillim super illud Psal. 4. v. 5. [...] Fremite, et non peccabitis. [...] R. Acha dixit, Terre cum fremitu concupiscentiam tuam, et non faciet te peccare. Rab. Dixit, Debilita figmentum tuum, et non faciet te peccare, ne forte in manus peccati venias. Scriptum quoque est super hanc eandem materiam in Psal. 36. v. 2. [...]. Dixit culpabilis impio, in medio cordis mei non sit timor Dei coram oculis ejus. Ubi Glossa R. Salomo sic habet : [...] Scriptura hac divisim intelligenda est, scilicet ut sit vox Prophetae illud quod dicitur, in medio cordis ei est quod culpabilis, id est figmentum malum dicit impio, ut non sit timor Dei coram oculis ejus. Haec R. Salomoh. Ad idem quoque habetur in Midrasch Kohelet super illud Ecclesiastae 4. v. 13. [...] Melior est puer pauper et sapiens, quam rex senex, et stultus, sive insipiens qui nescit cavere in posterum : [...]. Puer pauper, et sapiens est figmentum bonum : Et cur vocatur puer ? Quia non adjungitur homini nisi filio tredecim annorum, et ultra. Et quare vocat eum pauperem ? Quia non omnes obediunt illi. Et quare sapientem ? Quia docet creaturas, et instruit eas ad viam rectam. Sequitur. Quam Rex senex et insipens. Hoc est figmentum malum. Et cur vocat id regem ? Quia omnes obediunt illi. Et ob quam rem vocat id senem ? quia copulatur homini, atque conjungitur ab infantia ejus usque ad senectute ipsius. Et quare vocat id insipientem ? Quia docet hominem viam malam quam nescit, sicut dictum est Ecclesiastae 10. v.  5. Qui nescit ire ad civitatem etc. Qui nescit cavere in posterum. Videt angustiam et tribulationes plurimas venientes super se, et non cavet sibi ab illis vers. 14. Quia de domo captivorum exit ad Regnandum. Quia ipse intellectus scilicet, vel ratio sonat creaturis sono scilicet exhortationis, suggestionnisve de medio pressurae. Quoniam in Regno etiam ipsius nascitur inops vel pauper. In regno quidem figmenti boni [en marge : id est rationis, vel intellectus] nascitur licentia figmenti mali. Adhuc legitur in Midrasch Tillim super Psal. 9. [...]. Confitebor Dominum in toto corde meo, Psal. 9. v. 2. hoc est cum figmento bono, et malo, ita quod non sit in corde meo schisma. Est autem hoc ac si dixisset Scriptura, Eccles. 4. v. 13. Melior est puer pauper sapiens. Hic est figmentum bonum : et cur [clamant] ipsum puerum ? quia dirigit creaturam ad bonam vitam. Et cur pauperem ? quia non omnis populus obedit ei. Sapientem vero ? quia conjungitur homini a decimo tertio anno, et supra. /466/ Quare rex senex ? Hic est figmentum malum. Cur clamat ipsum regem ? quia cuncta membra obediunt ei. Cur senem ? quia conjungitur hominis ab infantia ejus usque ad senectutem ejus, sicut dictum est Gen. 8. v. 21. Figmentum cordis hominis malum a pueritia ejus, vel ab excussione ejus, id est postquam excussus est ex utero matris suae. Et quare clamant ipsum insipientem ? Quia disponit creaturas ad vias malas. Quia de domo incarceratorum etc. Est enim sonitans creaturis de medio pressurarum. Quia etiam in regno ejus nascitur pauper. In regno utique figmenti mali [En marge : id est Concupiscentia nascitur figmentum bonum, id est Intellectus, vel ratio, vel affectus bonus] nascitur figmentum bonum. Haec in Midrasch Tillim. Rursum ad hoc idem facit id quod legitur in Bereschit Rabba super illud Genes. 21. v. 22. [...]. Et fuit in tempore illo et dixit Abimelech, ubi R. Moseh haddarschan haec dicit : [...] Perinde est hoc ac si Scriptura dixisset Proverb. 16. v. 7. Cum placuerint Domino viae viri etiam inimicos ejus pacificabit cum eo. Dixit R. Iosua, hoc est figmentum malum. Secundum morem enim saeculi nutritur homo cum socio suo duobus, vel tribus annis, et hoc alligatur ei per amorem : figmentum malum crescit cum homine, vel nutritur a pueritia eus usque ad senectutem, et nihilominus si invenit opportunitatem* [*En marge : M. ipsum feiciendi praecipitabit eum intra 70 aut 80.] in 70 annis, praecipitabit eum : si in 80 praecipitabit eum]. Et ipsum est de quo ait David Psal. 35 v. 10. Omnia ossa mea, Domine, dicent quis sicut tu ? Eripiens pauperem, vel humilem a validiore. Pauperem scilicet, et inopem a direptore suo. Dixit R. Acha, Et numquid direptor aliquis est major quam figmentum malum ? Et super ipso dicit Salomo, Prov. 25. v. 21. Si esuriat hostis tuus, ciba illum pane, id est pane legis, de quo dictum est Prov. 9. v. 5. Venire cibate cum pane meo, etc. Si fuerit sitiens, pota illum aquis, aquis scilicet legis, de quibus dictum est Esa. 55. v. 1. Eia omnes sitientes ite, vel venite ad aquas. Dixit R. Berachias, vel quod dicit inimicos ejus pacificabit cum eo, de multis etiam aliis intelligendum est, ut sunt culices, pulices, et muscae. Haec traditio. Praedictis etiam videtur addendum quid dicitur in Midrasch Tillim super illud Psal. 34. v. 23 [...]. Redimit Dominus animam servorum suorum [...]. Tu invenis, in Genesi cap. 1. v. 31. Et vidit Deus totum quod fecit et ecce bonum valde. Sed ecce multo melius est isto, Dominus redimit animam servorum suorum, Psal. 34, v. 23. Dixit R. Samuel [En marge : filius Nachmanis] scriptum est Proverb. 25. v. 21. Si esurit inimicus tuus, ciba illus pane : de figmento malo loquitur Scriptura. Homo vadit cum socio suo per horam unam, et efficitur Amicus ejus : figmentum autem malum natum est cum homine ; et crevit cum eo omnibus diebus ejus sicut dictum est Genes. 8. v. 21. Quoniam figmentum cordis hominis malum est a puerita ejus : Si tamen invenerit locum ad praecipitandum eum quando est vicenarius, tricenarius, quadragenarius, sive septuagenarius, sive etiam octogenarius, praecipitabit eum. Quis igitur inimicus est major isto ? Dixit R. Samuel, Si steterit contra te figmentum malum, pasce ipsum pane legis sicut dictum est Prov. 25. v. 22. Quia prunas suscipies super caput ejus. Quid est et Dominus retribuet tibi ? Dominus pacificabit, vel tradet id tibi, Et sic dicit Prov. 16. v. 7. Cum Domino placuerint viae viri, etiam inimicos ejus tradet, vel pacificabit ipsi. Hinc scriptum est Psal. 35. v. 10. Eripiens pauperem a fortiore ejus. Dixit R. Acha, Eripiens figmentum bonum a figmento malo. Egenum, et pauperem a direptore ejus : num major est raptor in mundi quam iste, sicut dictum est Ezech. 18. v. 24. Et cum aversus fuerit justus a justitia sua, et fecerit iniquitatem, omnes justitiae ejus quas fecit non memorabuntur in iniquitate sua quam fecit inique, et in peccatis suis in quibus peccavit, /467/ in iis morietur. Haec Glossa. Deinde praedictis adhuc videtur addendum quod in Midrasch Kohelet taliter scriptum est super illud Ecclesiastae 9. v. 14. [...] Civitas parva est : [...] Hoc est corpus (et in Midrash Tillim dicitur, hic est homo) Et vir in ea pauper ; ista sunt membra, et venir ad eam rex magnus, et circumdedit eam, hoc est figmentum malum. Et cur vocat ipsum magnum ? Quia est majus tredecim annis figmento bono. Et aedificavit contra eum munitiones magnas. Hae sunt insidiae, et circumventiones, sive obsidiones in gyro. Et inventus est in ea vir pauper sapiens, Hoc est figmentum bonum, Et cur vocavit id miserum ? Quia non invenitur in omnibus creaturis, et plures de creaturis non sunt obedientes ei. Et liberavit ipse civitatem cum sapientia sua. Quia omnis obediens figmento bono liberabitur. David dixit quod bene erit et qui obedierit ei ; et hoc est scriptum in Psalm. 41. v. 1. Beatus intelligens et pauperem ? in die mali liberabit illum Dominus etc. Et homo non est recordatus viri pauperis illius. Dixit igitur Deus [En marge : in ed. Crac. Vos non recordati estis illius ; Ego recordabor ipsius] Ego recordabor illius, sicut scriptum est Ezech. 36. v. 26. Et removeri faciam cor lapidis de carne vestra. Haec Glossa. Praemissis nihilominus addendum est quod in Midrasch Tillim, hoc modo scriptum est super illud Psal. 78. v. 39. [...] Et recordatus est quia caro sunt, spiritus vadens, et non reverteretur. [...] Opinati sunt quidam dicentes hinc quod mortui non erunt viventes, quia dicitur spiritus vadens et non rediens, vel et non revertetur. Sed hoc est figmentum malum quod vadit cum homine in hora mortis ejus, et non revertetur cum ipso in hora qua mortui resurgent. Haec Glossa. Praefatis illud Psal. 103. v. 14. [...] Quoniam ipse novit figmentum nostrum. [...] Tradidit Rabi Chija Vae massae, vel pastae cui pastor ejus perhibet testimonium quod est mala. Geneseos enim 8. vers. 22 dicit Deus, Quoniam figmentum cordis hominis malum. Psal. 103. vers. 16. Quoniam spiritus pertransiens in eo, et non ipse, vel et non erit. Hinc dictum est a quibusdam quod mortui non reviviscunt. Sed hic spiritus est figmentum malum, quod vadit cum eo, et non redit. Et sic dicit Psal. 78. v. 39. Spiritus vadit, et non revertetur. Sed hic spiritus est figmentum malum quod vadit, et non reverteretur ultra cum eo. Et non cognoscet cum ulterius locus suus, Psal. 103. v. 16. Hoc est figmentum malum. Haec in Midrasch Tillim. »